Γυναίκα και Διαβήτης: Γυναίκες στον χώρο της υγείας – Ανισότητες και προτάσεις για την αποκατάστασή τους

«Γυναίκα και Διαβήτης: Γυναίκα και υγεία: Ποιοι οι λόγοι για τους οποίους οι γυναίκες δέχονται διακρίσεις στο χώρο της υγείας. Η αναγκαιότητα ισότητας μεταξύ των φύλων και στην υγεία».

Στο πλαίσιο της εκδήλωσης «Γυναίκα και Διαβήτης» που με μεγάλη επιτυχία έγινε στο Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, μίλησε η κ. Ευτυχία Λεοντίδου, Μαιευτήρας – Γυναικολόγος, Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών, Συγγραφέας. Θέμα της πλούσιας ομιλίας της ήταν: «Γυναίκα και υγεία: Ποιοι οι λόγοι για τους οποίους οι γυναίκες δέχονται διακρίσεις στο χώρο της υγείας. Η αναγκαιότητα ισότητας μεταξύ των φύλων και στην υγεία». Επίσης παρουσίασε το βιβλίο της: «Η θεά σε δράση: τοκετός».

Διαβάστε την ομιλία της:

«Πρώτα απ’ όλα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην online κοινότητα gkykouli.gr, στη Μαρία Κατσικαδάκου, την «Περήφανη Ζωή» και τον Σύλλογο Νέων Ελλήνων Διαβητικών για την οργάνωση της αποψινής εκδήλωσης, αλλά και στο Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων που έκανε δυνατή την πραγματοποίησή της.

«Γυναίκα και Υγεία»

Το γυναικείο κίνημα έχει αμφισβητήσει έντονα το σημερινό τρόπο παροχής υγείας. Τόσο στη χώρα μας όσο και στις περισσότερες χώρες, ανεπτυγμένες ή όχι. Ο λόγος είναι ότι, τόσο στην παροχή όσο και στη χρήση των υπηρεσιών υγείας, οι γυναίκες αποτελούν την πλειοψηφία. Έτσι, το θέμα «υγεία» φαίνεται να παίζει πρωταρχικό ρόλο στη ζωή των γυναικών. Ιδιαίτερα οι ειδικότητες της γυναικολογίας και της ψυχιατρικής δέχτηκαν από την πλευρά των φεμινιστριών μια πλατιά πολεμική, από την οποία ξεκίνησαν ιδέες και προτάσεις για έναν εναλλακτικό τρόπο περίθαλψης.

Στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, της Αυστραλίας και της Βόρειας Αμερικής, τις δεκαετίες του 60 και του 70, έγιναν από το Κίνημα «Γυναίκα και Υγεία» εκτεταμένες θεωρητικές αναλύσεις αλλά και μεγάλες κινητοποιήσεις για την πρακτική εφαρμογή των νέων προτάσεων, ώστε οι γυναίκες των χωρών αυτών έχουν ήδη αποχτήσει πολύτιμη εμπειρία. Στη χώρα μας οι αντίστοιχες πρακτικές είναι πολύ πιο περιορισμένες. Ισως όμως η εμπειρία από άλλες χώρες να φανεί και σε μας αρκετά χρήσιμη.

1. Ας αρχίσουμε όμως με τη γυναίκα που εργάζεται στις υπηρεσίες υγείας και μερικές από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει εξαιτίας του φύλου της

Στα περισσότερα μέρη του κόσμου, το σύστημα Υγείας είναι στελεχωμένο κυρίως από γυναίκες. Γιατρίνες, οδοντογιατρίνες, νοσηλεύτριες, μαίες, παρασκευάστριες, επισκέπτριες, κοινωνικές λειτουργοί, φυσικοθεραπεύτριες, ψυχολόγοι, διαιτολόγοι, αποκλειστικές, χημικοί, βιολόγοι, βιοχημικοί, αλλά και μη ιατρικό προσωπικό των νοσοκομείων και κλινικών (τραπεζοκόμοι, καθαρίστριες, διοικητικές υπάλληλοι κτλ.). Εκτός από την ιατρική, σε όλα σχεδόν τα άλλα επαγγέλματα υγείας την πλειοψηφία αποτελούν οι γυναίκες. Όμως η δουλειά τους συχνά είναι εξαρτημένη και βοηθητική και οι θέσεις τους στην ιεραρχία χαμηλότερες. Όσο ανεβαίνουμε σε διευθυντικές θέσεις, οι άνδρες αποχτούν το μεγαλύτερο μερίδιο.

Έτσι, ο τομέας της υγείας δεν είναι παρά ένας καθρέφτης της κοινωνικής πραγματικότητας. Η θέση της γυναίκας στο σύστημα υγείας αντανακλά τη θέση της στην κοινωνία και ο ρόλος της είναι αντίστοιχος. Ο άνδρας κυρίως αποφασίζει, και η γυναίκα κυρίως εκτελεί.

Γυναίκα γιατρός:

Η γυναίκα – επιστήμονας, όπως και κάθε εργαζόμενη, είναι υποχρεωμένη να αντιμετωπίσει κάποια στιγμή το δίλημμα «Καριέρα ή Οικογένεια». Ερώτηση που δεν χρειάζεται ποτέ να απαντήσει ένας άνδρας. Έτσι, όταν μιλάμε για γυναίκα εργαζόμενη, εννοούμε συνήθως έναν άνθρωπο με δύο τουλάχιστον δουλειές. Μία από αυτές αφορά τη φροντίδα εξαρτημένων προσώπων (παιδιά, ηλικιωμένοι, χρόνια πάσχοντες, άτομα με αναπηρία ή με ειδικές ανάγκες). Τα πρόσωπα αυτά έχουν συνήθως προτεραιότητα απέναντι στη δουλειά. Ετσι οι γυναίκες αναγκάζονται συνεχώς να υποβαθμίζουν την ποιότητα και το χρόνο της εργασίας τους. Και αυτή η κατάσταση θα συνεχίζεται όσο το κοινωνικό σύνολο θα συνεχίζει να αναθέτει στη γυναίκα την αποκλειστική ευθύνη της οικογένειας και του σπιτιού.

Καριέρα ή οικογένεια: Ένα κοινωνικό πρόβλημα που έγινε προσωπικό δράμα

Το δίλημμα «καριέρα ή οικογένεια» συχνά αντιμετωπίζεται ακόμα σαν προσωπικό δράμα και ιδιωτική υπόθεση της συγκεκριμένης γυναίκας. Ενώ το πρόβλημα είναι κοινωνικό και λύνεται μόνο με κοινωνικές αλλαγές. Η απάντηση των γυναικών γιατρών δίνεται συνήθως προσωπικά, με την επιλογή της κατάλληλης ειδικότητας -τέτοιας που να έχει μειωμένο ή ελεγχόμενο ωράριο, μειωμένη κλινική ευθύνη και μειωμένες απαιτήσεις. Πράγματι, οι γυναίκες ενθαρρύνονται, σε όλη τη διάρκεια των σπουδών τους, να επιλέξουν ειδικότητες είτε εργαστηριακές, είτε εξαρτημένες, είτε σχετικές με το παιδί, εφόσον θεωρείται ότι από ένστικτο τα καταφέρνουν καλύτερα μαζί του.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η γυναικολογία, που θα έπρεπε να θεωρείται κατ’ εξοχήν γυναικεία ειδικότητα και όμως ασκείται κυρίως από άνδρες. Το ίδιο ισχύει με όλες τις χειρουργικές ειδικότητες από τις οποίες αποθαρρύνονται συστηματικά οι γυναίκες, παρόλο που παραδοσιακά θεωρούνται επιδέξιες σε λεπτές εργασίες που γίνονται με το χέρι (κέντημα, πλέξιμο κτλ.). Αυτός ο διαχωρισμός των ειδικοτήτων είναι φυσικά πλασματικός. Δείχνει όμως μια ιεραρχική νοοτροπία και την τάση του άνδρα – κλινικού γιατρού να διατηρήσει το γόητρό του απέναντι στον άρρωστο. Γενικά θα έλεγα ότι υπάρχει μια τάση να πειστούν οι γυναίκες να περιορίσουν τις φιλοδοξίες τους.

Ενα παράδειγμα που δεν τιμά κανέναν

Η γυναίκα – γιατρός όμως αντιμετωπίζει και άλλα προβλήματα. Η σεξιστική συμπεριφορά πολλών συναδέλφων της, η γραφή και το ύφος των επιστημονικών συγγραμμάτων όσον αφορά τη γυναίκα και πολλά άλλα. Για να αναφέρω κάτι από τη δική μου εμπειρία… Θυμάμαι χαρακτηριστικά το 1976, στη Χειρουργική Κλινική, ερώτηση στη διάρκεια επιστημονικής συγκέντρωσης από αείμνηστο καθηγητή: «Πώς; Κάνανε και οι κοπέλες Ανατομική στο Πανεπιστήμιο;» Αλλά και πολύ πιο πρόσφατα, εν έτει 2000. Ενας άλλος αείμνηστος καθηγητής που τον συνάντησα σε ιδιωτικό μαιευτήριο, με ρώτησε έκπληκτος: «Εδώ σας αφήνουνε να χειρουργείτε;»

Ας έρθουμε τώρα στην περίπτωση της μαίας:

Από τότε που η μαιευτική έγινε ιατρική ειδικότητα, και ασκείται κυρίως από άνδρες, ο ρόλος της μαίας είναι αρκετά συγκεχυμένος. Στα μεγάλα αστικά κέντρα το επάγγελμα συνίσταται σε μεγάλο βαθμό σε νοσηλευτικό έργο. Στα απομακρυσμένα χωριά η μαία ασκεί συχνά καθαρά ιατρικά καθήκοντα.

Όσο για τη νοσηλεύτρια;

Ρόλος της είναι να παίρνει εντολές από το γιατρό, να φροντίζει ώστε να εκτελούνται και να βρίσκεται στο πλευρό του αρρώστου. Η κατανομή των ρόλων σ’ ένα σύγχρονο νοσοκομείο μιμείται ουσιαστικά το οικογενειακό μοντέλο. Ο γιατρός στο ρόλο του πατέρα, η νοσηλεύτρια στο ρόλο της μητέρας και ο άρρωστος στο ρόλο του παιδιού. Το θέμα των νοσηλευτριών έχει προβληματίσει πολύ το γυναικείο κίνημα. Τα τελευταία χρόνια οι νοσηλεύτριες με τις διεκδικήσεις τους έχουν πετύχει μεγαλύτερη αυτονομία και απολαμβάνουν περισσότερο σεβασμό. Άλλωστε τα τελευταία χρόνια έχουν αλλάξει και οι κοινωνικές σχέσεις τις οποίες αναπαριστάνει η ιεραρχία στο νοσοκομείο. Τα παιδιά έχουν περισσότερα δικαιώματα, οι γυναίκες – μητέρες επίσης. Αλλά και ο «πατρικός» ρόλος του
γιατρού αλλάζει εφόσον όλο και περισσότερες γυναίκες μπαίνουν στο ιατρικό επάγγελμα και σε κλινικές ειδικότητες.

Πάντως, στις αγροτικές περιοχές όπως και στις αρχαίες και σε πολλές σύγχρονες πρωτόγονες κοινωνίες, οι γυναίκες κυρίως είναι αυτές που ασχολούνται με το θεραπευτικό έργο. Σαν νοσηλεύτρια, σαν μαμή, είτε απλά σαν μητέρα, γειτόνισσα ή σοφή γερόντισσα, η γυναίκα συνεχίζει να προσφέρει τις υπηρεσίες της άλλοτε με μάγια, άλλοτε με προσευχές και ξεματιάσματα, άλλοτε με φάρμακα και χειρισμούς.

2. Αλλά ας έρθουμε τώρα στην γυναίκα ως ασθενή ή χρήστη των υπηρεσιών υγείας, και στον τρόπο που η αντιμετώπισή της σχετίζεται με τη γενικότερη θέση της γυναίκας στην κοινωνία.

Όπως στην παραγωγή, έτσι και στην κατανάλωση των υπηρεσιών υγείας την πλειοψηφία αποτελούν οι γυναίκες. Οι λόγοι είναι πολλοί, αλλά θα αναφέρω ιδιαίτερα:

1. ότι το γυναικείο γεννητικό σύστημα προσβάλλεται αρκετά συχνά από διάφορες παθήσεις

2. ότι οι γυναίκες υπόκεινται σε «ιατρικοποίηση»

Τα φυσιολογικά γεγονότα που αντιμετωπίζουν σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους και είναι συνέπειες του βιολογικού τους φύλου, κάτω από την επιρροή της σύγχρονης ιατρικής, τις μετατρέπουν σε ασθενείς. Εννοώ φαινόμενα όπως η περίοδος, η κύηση, η εμμηνόπαυση, κτλ. Αυτό οφείλεται, αφ’ ενός, στην αδυναμία της γυναίκας να αντιμετωπίσει αυτές τις φυσιολογικές καταστάσεις χωρίς τη βοήθεια της επιστήμης, επειδή είναι σε μεγάλο βαθμό αποξενωμένη από το σώμα της, και, αφ’ ετέρου, στην εισβολή της σύγχρονης ιατρικής -τόσο επιστημονικά όσο και επαγγελματικά- στους τομείς αυτούς.

3. Τρίτος λόγος είναι ότι η γυναίκα πιο συχνά θεωρείται ότι παρουσιάζει «νευρωτικές» ή «ψυχοσωματικές» διαταραχές

Ειδικότερα, υπάρχει μια τάση να θεωρούνται ψυχογενή πολλά ενοχλήματα από το γεννητικό σύστημα των γυναικών, και μάλιστα όταν η αιτιολογία τους παραμένει σκοτεινή, π.χ. δυσμηνόρροια, προεμμηνορρυσιακό σύνδρομο. Το φαινόμενο αυτό έχει τις ρίζες του στην παραδοσιακή αντίληψη ότι η γυναίκα είναι πιο ευαίσθητη και ανίκανη ν’ αντιμετωπίζει τα ψυχικά στρες.

Η σεξιστική αντιμετώπιση των γυναικών, αν και δεν γράφεται στα επιστημονικά εγχειρίδια, μαθαίνεται όμως στη διάρκεια των ιατρικών σπουδών. Σε όλο το φάσμα της ιατρικής εκπαίδευσης, ως γνώμονας του «φυσιολογικού» για τον άνθρωπο θεωρείται το αρσενικό. Το θηλυκό με τις όποιες διαφορές του θεωρείται λίγο ως πολύ ανώμαλο. Η αντίληψη για το «μη φυσιολογικό» της γυναικείας φύσης σχετίζεται και με την παλιότερη άποψη ότι η προσωπικότητα της γυναίκας άγεται και φέρεται από τη μήτρα και τις ωοθήκες της. Ή ότι η αναπαραγωγή είναι το κεντρικό χαρακτηριστικό και ο μοναδικός σκοπός της γυναικείας ύπαρξης. Ειδικότερα στο φαινόμενο της περιόδου στηρίχτηκε μια ολόκληρη θεωρία για τη γυναικεία κατωτερότητα και μια ολόκληρη πρακτική διακρίσεων.

Η γυναικεία σεξουαλικότητα στα χέρια της ιατρικής

Αλλά εκεί που η ιατρική κρατάει πραγματικά στα χέρια της το κλειδί της γυναικείας σεξουαλικότητας είναι η αντισύλληψη και η έκτρωση. Τα μέσα δηλαδή που ξεχωρίζουν τη σεξουαλική από την αναπαραγωγική λειτουργία.

Δεν είναι τυχαίο ότι η «ορθόδοξη» ιατρική στάθηκε πάντα κατ’ αρχήν ενάντια στην πλατιά διάδοση της αντισύλληψης και στη νομιμοποίηση της έκτρωσης. Μόνο τις τελευταίες δεκαετίες προσπάθησε να ευθυγραμμιστεί με τις διεκδικήσεις των γυναικών. Ιδιαίτερα θα ήθελα να αναφερθώ στο θέμα της έκτρωσης, της τεχνητής διακοπής της εγκυμοσύνης. Ενώ νομιμοποιήθηκε στη χώρα μας το 1986, η πρόσβαση σ’ αυτήν είναι πολλές φορές αρκετά δύσκολη. Πρόσφατα μας προέκυψε και ένα ακόμα πρόβλημα, η αντίσταση κάποιων συναδέλφων στην εκτέλεση διακοπής της εγκυμοσύνης για συνειδησιακούς λόγους. Παλαιότερα, και μάλιστα τότε που ήταν ακόμα παράνομη, δεν είχαμε αντιμετωπίσει τέτοιο θέμα! Είναι φανερό ότι σε θέματα που άπτονται του κοινωνικού ελέγχου πάνω στις γυναίκες, όπως αυτό, η επαγρύπνησή μας πρέπει να είναι διαρκής, και τίποτα δεν είναι μόνιμα κερδισμένο.

Έντονη κριτική ασκήθηκε όμως από το γυναικείο κίνημα και στις συνθήκες διεξαγωγής του τοκετού στα νοσοκομεία. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα οι γυναίκες να έχουν αποκτήσει σήμερα πολύ μεγαλύτερο έλεγχο σ’ αυτά που τους συμβαίνουν. Για περισσότερα γύρω απ’ αυτό το θέμα θα ήθελα να σας παραπέμψω στο βιβλίο μου που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κουκκίδα, με τίτλο «Η θεά σε δράση: τοκετός».

«Η θεά σε δράση: τοκετός»

Στις σελίδες του βιβλίου αυτού θα βρείτε πληροφορίες για την εξέλιξη ενός τοκετού, από την προετοιμασία μέχρι την ολοκλήρωσή του επίσης για τις σχετικές φεμινιστικές διεκδικήσεις αλλά και κάποιους στοχασμούς για την ιστορία του τοκετού, τη μυθολογία του, την πνευματικότητα και την αναλογία μικρόκοσμου μακρόκοσμου. Προσπάθησα να συγκεράσω όλα αυτά τα στοιχεία για να δώσω μια ολοκληρωμένη εικόνα. Στη σημερινή εποχή πιστεύω ότι έχει έρθει η ώρα η επιστήμη να συνεργαστεί με την πνευματικότητα. Οι πληροφορίες που παραθέτει το βιβλίο συνοδεύονται από ένα πλούτο προσωπικών αφηγήσεων από ασθενείς μου, γυναίκες που συμμετείχαν σε ομάδες του κινήματος, γνωστές και φίλες. Περιλαμβάνονται τέλος και πολλές φωτογραφίες από τοκετούς σε διάφορους πολιτισμούς.

Τέλος ας έρθουμε στην εναλλακτική πρόταση του γυναικείου κινήματος. Του λεγόμενου 2ου κύματος, εγώ θα πω των δεκαετιών του 60, 70 και 80, και στις προτεραιότητες που έχει βάλει.

Για να γίνουν οι υπηρεσίες υγείας τέτοιες ώστε να εξυπηρετούν τις ανθρώπινες ανάγκες, έχει σημασία να τοποθετηθούν τα θέματα της υγείας στο ευρύτερο κοινωνικό και ιδεολογικό τους πλαίσιο. Στις μέρες μας έχει αναγνωριστεί η φιλοσοφία του Κινήματος των Γυναικών για την Υγεία, που ανέφερα στην αρχή, σαν χρήσιμη για τις γενικότερες κατευθύνσεις της περίθαλψης. Αυτό θα πρέπει να το θεωρήσουμε επιτυχία. Θα αναφέρω μόνο μερικούς από τους στόχους του κινήματος αυτού που αφορούν καθαρά γυναικεία θέματα:

1. Προτεραιότητα της πρόληψης απέναντι στη θεραπεία και έμφαση στην πρωτοβάθμια περίθαλψη.

2. Ευρύτερη διάδοση στον πληθυσμό γνώσεων σε σχέση με το σώμα και τις λειτουργίες του

3. Εκδημοκρατισμός των υπηρεσιών υγείας με ανακατανομή των εξουσιών τόσο ανάμεσα στους γιατρούς και το υπόλοιπο προσωπικό, όσο και ανάμεσα στους θεραπευτές και τους ασθενείς – Καταπολέμηση της σκληρής ιεραρχικής και σεξιστικής δομής και έμφαση στην ομαδική εργασία.

4. Ενθάρρυνση της συμμετοχής των γυναικών – πολιτών στην ευθύνη για την υγεία τους. Σημαντικό βήμα στην κατεύθυνση αυτή αποτέλεσε η εξάπλωση της πρακτικής της αυτοεξέτασης, αλληλοεξέτασης, αλληλοεκπαίδευσης, και των ομάδων αυτοβοήθειας σαν πολιτική πράξη.

5. Καταπολέμηση της ιατρικοποίησης διαδικασιών, όπως η εγκυμοσύνη ή η αντισύλληψη – Δικαίωμα της γυναίκας να επιλέξει την έκτρωση, και επίσης τις συνθήκες του τοκετού της.

6. Είσοδος περισσοτέρων γυναικών στο ιατρικό επάγγελμα, ιδιαίτερα σε ορισμένες παραδοσιακά «ανδρικές» ειδικότητες.

7. Προτεραιότητα των ανθρώπινων αναγκών απέναντι στην πολιτική της κεντρικής διοίκησης. Μ’ αυτό το σκεπτικό οι γυναίκες εναντιώνονται αδιάκοπα στη δημογραφική πολιτική των κυβερνήσεων.

8. Αναμόρφωση του ρόλου της νοσηλεύτριας, προσέγγιση και αλληλοστήριξη της ιατρικής και της νοσηλευτικής.

Μέσα απ’ αυτό το πνεύμα ξεπήδησε και η πρακτική

Γράφτηκαν εγχειρίδια αυτοβοήθειας, εκλαϊκεύοντας πολλές από τις επίσημες ιατρικές γνώσεις. Πολλά από αυτά έγιναν αντικείμενο διδασκαλίας σε εκπαιδευτικές συγκεντρώσεις γυναικών, σε σεμινάρια επιμόρφωσης ενηλίκων, σε γυμνάσια, λύκεια κ.ο.κ., και προκάλεσαν μια πλατιά ευαισθητοποίηση. Το βιβλίο του τοκετού που σας ανέφερα προηγούμενα, εντάσσεται σε αυτή την προσπάθεια.

Το δεύτερο σκέλος της πρακτικής ήταν η πρωτοβουλιακή δημιουργία Γυναικείων Κέντρων Υγείας και Γυναικείων Κλινικών. Ενός, δηλαδή, νέου τύπου πρωτοβάθμιας και νοσοκομειακής περίθαλψης από και προς τις γυναίκες. Αυτή η πρακτική συνάντησε πολλές δυσκολίες, κυρίως νομικές και οικονομικές. Έτσι πολλά από αυτά τα κέντρα έχουν σήμερα αναστείλει τη λειτουργία τους. Στην Ελλάδα έχουν απομείνει ελάχιστα κρατικά κέντρα οικογενειακού προγραμματισμού, σε μεγάλες πόλεις και κυρίως μέσα στα μεγάλα νοσοκομεία, έτσι ώστε δεν αποφεύγουμε τελικά την ιατρικοποίηση. Ωστόσο δεν υπήρξε και καμία πρωτοβουλία για τη δημιουργία κινηματικών κέντρων γυναικείας υγείας όπως έγινε σε άλλες χώρες. Δεν θα αναλύσω εδώ τους λόγους.

Άλλη τάση που αναπτύχθηκε ήταν η διεκδίκηση της συμμετοχής των γυναικείων ομάδων και φορέων στα ήδη λειτουργούντα Κέντρα Υγείας, ιδιωτικά ή δημόσια, με στόχο να εισαγάγουν σ’ αυτά μια νέα νοοτροπία. Η γενική αντίληψη που στηρίζει όλες αυτές τις δραστηριότητες είναι ότι πρέπει οι ίδιες οι γυναίκες να δραστηριοποιηθούν, ατομικά και συλλογικά, για να βελτιωθούν οι συνθήκες της υγείας τους.

Ευχαριστώ για την προσοχή σας.

Ευτυχία Λεοντίδου

24-11-2017».