Σύνδρομο ανήσυχων ποδιών

Το σύνδρομο ανήσυχων ποδιών ή άκρων (ονομάζεται και σύνδρομο Willis–Ekbom) χαρακτηρίζεται από την έντονη παρόρμηση να κινήσει κάποιος τα πόδια του, συνοδευόμενη συνήθως από την εμφάνιση δυσάρεστων αισθήσεων σ’ αυτά. Τα συμπτώματα εμφανίζονται σε περιόδους ακινησίας και επιδεινώνονται κατά τις βραδινές ώρες. Μερικές φορές, μπορεί να επεκταθεί και στα άνω άκρα ή στον κορμό.

Ανδρέας Π. Μούστρης, MD, MSc, Νευρολόγος

Το σύνδρομο ανήσυχων ποδιών μπορεί να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε ηλικία.

Προσβάλλει συχνότερα τις γυναίκες και συνήθως έχει χρόνια πορεία, με περιόδους εξάρσεων και υφέσεων. Περίπου στο 40% των περιπτώσεων υπάρχουν περισσότερα του ενός προσβεβλημένα μέλη στην οικογένεια, κάτι που υποδηλώνει τη συμμετοχή γενετικών παραγόντων στην παθογένεση. Ωστόσο, η αιτιολογία είναι ετερογενής, καθώς αρκετές περιπτώσεις σχετίζονται με σιδηροπενία (έλλειψη σιδήρου), νεφρική ανεπάρκεια, πολυνευροπάθεια, λήψη φαρμάκων, εγκυμοσύνη, κ.ά.

Η εμφάνιση των συμπτωμάτων κατά την κατάκλιση, μπορεί να οδηγήσει σε χρόνια διαταραχή του ύπνου: δυσκολία στο να αποκοιμηθεί κανείς, πολλαπλές αφυπνίσεις, και γενικά κακή ποιότητα ή/και χρόνια έλλειψη ύπνου. Επιπρόσθετα, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων συνυπάρχει μια διαταραχή που χαρακτηρίζεται από μικρής διάρκειας, απότομες κινήσεις των ποδιών κατά τη διάρκεια του ύπνου (Periodic Limb Movements during Sleep). Ως αποτέλεσμα, τα άτομα με σύνδρομο ανήσυχων ποδιών μπορεί να εμφανίζουν χρόνια κόπωση, υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας, συναισθηματικές διαταραχές, και συνολικά χειρότερους δείκτες γενικής υγείας.

Λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του συνδρόμου και της συχνής δυσκολίας των πασχόντων να περιγράψουν τα συμπτώματά τους, η διάγνωση πολλές φορές καθυστερεί.

Η θεραπεία εξαρτάται από τη βαρύτητα των συμπτωμάτων και την αιτιολογία. Στις περιπτώσεις που είναι δευτεροπαθές (σχετίζεται δηλαδή με υποκείμενα νοσήματα ή λήψη φαρμάκων), η επιτυχής αντιμετώπιση της αιτίας οδηγεί συνήθως στην υποστροφή των συμπτωμάτων.  Για τις υπόλοιπες, η θεραπεία περιλαμβάνει φαρμακευτικές και μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις.

Πόσο συχνό είναι το σύνδρομο ανήσυχων ποδιών;

Πρόκειται για συχνή πάθηση, με συχνότητα εμφάνισης στον πληθυσμό μεταξύ 5% και 15%. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων τα συμπτώματα είναι ήπια. Κλινικά σημαντικό σύνδρομο (συμπτώματα αρκετά έντονα ώστε να χρειάζεται φαρμακευτική θεραπεία), εμφανίζεται περίπου στο 2%-3% του πληθυσμού.

Το σύνδρομο ανήσυχων ποδιών:

• Αφορά όλες τις ηλικιακές ομάδες (συμπεριλαμβανομένης της παιδικής), ωστόσο γίνεται συχνότερο με την πρόοδο της ηλικίας.
• Εκδηλώνεται πριν την ηλικία των 20 ετών, περίπου στο 25% των περιπτώσεων.
• Είναι 1.5 με 2 φορές συχνότερο στις γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες
• Είναι πολύ συχνό στην εγκυμοσύνη και ιδιαίτερα στο τρίτο τρίμηνο κύησης.

Ποια είναι τα συμπτώματα του συνδρόμου ανήσυχων ποδιών;

Όπως υποδηλώνει η ονομασία, το βασικό χαρακτηριστικό του συνδρόμου είναι η έντονη παρόρμηση για κίνηση των ποδιών. Το σύμπτωμα αυτό υπάρχει σε όλους τους πάσχοντες, αλλά από μόνο του δεν είναι αρκετό για να τεθεί η διάγνωση.

Η παρόρμηση για κίνηση των ποδιών συνοδεύεται συνήθως από δυσάρεστες αισθήσεις στα κάτω άκρα

Οι αισθήσεις αυτές ονομάζονται δυσαισθησίες και εμφανίζονται συνήθως παράλληλα με την παρόρμηση για κίνηση. Οι συνηθέστερες εντοπίσεις είναι οι γαστροκνημίες (γάμπες) και οι μηροί. Τυπικά εκδηλώνονται και στα δύο κάτω άκρα, χωρίς να είναι απαραίτητα ταυτόχρονες: μπορεί αρχικά να εμφανίζονται στο ένα πόδι και κατόπιν να ταξιδεύουν στο άλλο. Οι πάσχοντες ταλαιπωρούνται ιδιαίτερα από την παρουσία τους, και πολλές φορές δυσκολεύονται να τις περιγράψουν. Όταν αναζητούν ιατρική συμβουλή, επικαλούνται συχνά «πόνο στα πόδια που εμποδίζει τον ύπνο». Άλλες εκφράσεις που χρησιμοποιούν, είναι:

• Θέλω να κουνήσω/να τεντώσω τα πόδια μου»
• Τα πόδια μου δεν ησυχάζουν»
• Νιώθω βελονιές/μυρμηγκιάσματα στα πόδια μου»
• Νιώθω μια ενόχληση μέσα στις γάμπες το βράδυ»
• Τα πόδια μου δεν χαλαρώνουν/οι μυς είναι σφιχτοί»
• Μου ‘ρχεται να κλωτσήσω όταν πέφτω στο κρεβάτι»

Σημειώνεται ότι υπάρχουν και άλλες παθήσεις που προκαλούν παρόμοια επώδυνα συμπτώματα.

Οι δυσαισθησίες και η παρόρμηση για κίνηση εμφανίζονται ή επιδεινώνονται σε περιόδους ακινησίας

Αποτελεί το δεύτερο χαρακτηριστικό του συνδρόμου. Τα συμπτώματα γίνονται αισθητά όταν τα άτομα διατηρούν ακίνητα τα πόδια τους για κάποιο χρονικό διάστημα, όπως, για παράδειγμα:

• κατά την κατάκλιση
• κατά τη διάρκεια ταξιδιών με αεροπλάνο
• κατά την παρακολούθηση μιας ταινίας στον κινηματογράφο

Τα συμπτώματα υποστρέφουν προσωρινά με την κίνηση των ποδιών

Προκειμένου να ανακουφιστούν, τα άτομα με σύνδρομο ανήσυχων ποδιών χαρακτηριστικά κάνουν διάφορες κινήσεις με τα πόδια τους (για παράδειγμα τέντωμα ή τίναγμα). Σε πιο έντονες περιπτώσεις, νιώθουν την ανάγκη να σηκωθούν από το κρεβάτι και να περπατήσουν. Κάποιοι νιώθουν καλύτερα κάνοντας μασάζ στα πόδια τους. Ωστόσο, η ανακούφιση διαρκεί για όσο διάστημα διατηρείται η κινητική δραστηριότητα. Μετά από κάποια περίοδο ακινησίας, τα συμπτώματα επανεμφανίζονται.

Τα συμπτώματα είναι εντονότερα κατά τις βραδινές ώρες

Η ημερήσια διακύμανση των συμπτωμάτων αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό του συνδρόμου ανήσυχων ποδιών. Τυπικά, οι πάσχοντες έχουν ελάχιστα ή καθόλου συμπτώματα τις πρωινές ώρες και ταλαιπωρούνται κυρίως το βράδυ.

Περιοδικές κινήσεις κατά τη διάρκεια του ύπνου

Στην πλειοψηφία των ατόμων με σύνδρομο ανήσυχων άκρων, συνυπάρχουν επαναλαμβανόμενες, μικρής διάρκειας κινήσεις των ποδιών, οι οποίες συμβαίνουν κατά τη διάρκεια του ύπνου (Periodic Limb Movements in Sleep – PLMS).  Οι περιοδικές κινήσεις παρατηρούνται και σε άλλες καταστάσεις (δεν αποτελούν ειδικό γνώρισμα του συνδρόμου ανήσυχων ποδιών).

Το σύνδρομο ανήσυχων ποδιών δεν εκδηλώνεται μόνο στα πόδια

Αν και τα κάτω άκρα αποτελούν το κύριο σημείο εκδήλωσης του συνδρόμου, σε κάποιες περιπτώσεις τα συμπτώματα μπορούν να επεκταθούν στα άνω άκρα, στον κορμό και σπάνια στο πρόσωπο.

Πού οφείλεται το σύνδρομο ανήσυχων ποδιών;

Στις περισσότερες περιπτώσεις, η αιτία είναι άγνωστη. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η κληρονομικότητα παίζει σημαντικό ρόλο, ειδικά σε άτομα με έναρξη συμπτωμάτων πριν τα 40 έτη. Πιστεύεται ότι στην παθοφυσιολογία του συνδρόμου εμπλέκεται το ντοπαμινεργικό σύστημα του εγκεφάλου:

• Η παραγωγή ντοπαμίνης φυσιολογικά έχει ημερήσια διακύμανση, όπως έχουν και τα συμπτώματα στο σύνδρομο ανήσυχων άκρων.
• Η λήψη φαρμάκων που μπλοκάρουν τους υποδοχείς ντοπαμίνης επιδεινώνει τα συμπτώματα.
• Η λήψη φαρμάκων που αυξάνουν τη διαθέσιμη ντοπαμίνη οδηγεί σε ύφεση των συμπτωμάτων.
• Το σύνδρομο ανήσυχων άκρων είναι ιδιαίτερα συχνό σε ασθενείς με νόσο Parkinson, στους οποίους υπάρχει σημαντικό έλλειμμα ντοπαμίνης.

Σε κάποιες περιπτώσεις, η εμφάνιση (ή η επιδείνωση) των συμπτωμάτων σχετίζεται με  τα παρακάτω:

• Σιδηροπενία (ανεπάρκεια σιδήρου)
• Εγκυμοσύνη (συνήθως υποχωρεί μετά τον τοκετό)
• Νεφρική ανεπάρκεια
• Πολυνευροπάθεια
• Σακχαρώδης διαβήτης
• Φλεβική ανεπάρκεια των κάτω άκρων
• Ρευματικά νοσήματα
• Νόσος Parkinson
• Φάρμακα:
  • Νευροληπτικά (αντιψυχωσικά)
  • Σεροτονεργικά αντικαταθλιπτικά
  • Μετοκλοπραμίδη (αντιεμετικό)
  • Λίθιο
  • Αντι-ισταμινικά

Πώς γίνεται η διάγνωση του συνδρόμου ανήσυχων ποδιών;

Δεν υπάρχει μέχρι στιγμής κάποια ειδική εξέταση που να επιβεβαιώνει ή να αποκλείει τη διάγνωση. Η τελευταία στηρίζεται στη λήψη ενδελεχούς ιστορικού και στη νευρολογική εξέταση. Υποστηρικτικά της διάγνωσης είναι η ανταπόκριση σε ντοπαμινεργικά φάρμακα, η ύπαρξη περιοδικών κινήσεων κατά τη διάρκεια του ύπνου και το θετικό οικογενειακό ιστορικό. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να χρειαστεί να διενεργηθεί μελέτη ύπνου (πραγματοποιείται σε εργαστήρια ύπνου).

Εφόσον η κλινική εικόνα συνηγορεί υπέρ του συνδρόμου, τις περισσότερες φορές διενεργούνται εργαστηριακές εξετάσεις προκειμένου να διερευνηθεί η πιθανότητα ύπαρξης υποκείμενων διαταραχών, όπως:

• Γενική εξέταση αίματος
• Σίδηρος και φερριτίνη
• Σάκχαρο
• Ουρία, κρεατινίνη και ηλεκτρολύτες
• Θυρεοειδικές ορμόνες
• Βιταμίνη Β12

Πώς αντιμετωπίζεται το σύνδρομο ανήσυχων ποδιών;

Η επιλογή της θεραπείας εξαρτάται από τη βαρύτητα και τη συχνότητα εμφάνισης των συμπτωμάτων. Επίσης, η αντιμετώπιση των υποκείμενων διαταραχών (εφόσον διαπιστώνονται), ενδέχεται να οδηγήσει στην άμβλυνση ή πλήρη ύφεση του συνδρόμου:

• Συνηθέστερη είναι η ανεπάρκεια σιδήρου, ειδικά σε προεμμηνοπαυσιακές γυναίκες. Η αναπλήρωση του ελλείμματος παρέχει συχνά ικανοποιητική ανακούφιση από τα συμπτώματα. Σημειώνεται ότι δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη σιδηροπενικής αναιμίας: σκευάσματα σιδήρου μπορούν να χορηγηθούν δοκιμαστικά, εφόσον τα επίπεδα φερριτίνης είναι κάτω των 45 με 50 ng/ml.
• Η μείωση της δόσης ή η απόσυρση των φαρμάκων που δρουν επιβαρυντικά, πολλές φορές συνιστά αποτελεσματική παρέμβαση. Ιδιαίτερης αναφοράς χρήζουν τα σεροτονεργικά αντικαταθλιπτικά, καθώς τα συμπτώματα του συνδρόμου ανήσυχων άκρων μπορεί να εκλαμβάνονται ως εκδηλώσεις άγχους ή κατάθλιψης.

Μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις

Στις περιπτώσεις που το σύνδρομο είναι ήπιας βαρύτητας, τα συμπτώματα ελέγχονται συνήθως ικανοποιητικά με την υιοθέτηση γενικών μέτρων:

• Μείωση της κατανάλωσης αλκοόλ και καφεΐνης (ειδικά τις απογευματινές ώρες)
• Διακοπή του καπνίσματος
• Συστηματική σωματική άσκηση
• Ζεστά μπάνια τις απογευματινές ώρες
• Εφαρμογή ζεστών επιθεμάτων στα πόδια
• Μασάζ στα κάτω άκρα ή εφαρμογή τεχνικών χαλάρωσης
• Διατήρηση σταθερού ωραρίου ύπνου

Φαρμακευτική θεραπεία

Η φαρμακευτική θεραπεία προτιμάται στις περιπτώσεις που τα συμπτώματα είναι έντονα και δεν αντιμετωπίζονται ικανοποιητικά με τις μη-φαρμακευτικές παρεμβάσεις.

1. Ντοπαμινεργικοί αγωνιστές

Τα φάρμακα αυτής της κατηγορίας (dopamine agonists) συνδέονται με τους υποδοχείς ντοπαμίνης, μιμούμενα τη δράση της. Χρησιμοποιούνται και στη θεραπεία της νόσου Parkinson, αλλά σε πολύ μεγαλύτερες δόσεις απ’ ότι στο σύνδρομο ανήσυχων ποδιών. Οι συχνότερα χρησιμοποιούμενοι αγωνιστές είναι οι εξής:

• πραμιπεξόλη (pramipexole)
• ροπινιρόλη (ropinirole)
• ροτιγοτίνη (rotigotine)

Σε χαμηλές δόσεις, είναι γενικά καλά ανεκτά φάρμακα.  Οι συχνότερες παρενέργειες είναι η ναυτία (συνήθως  υποχωρεί μετά τις πρώτες ημέρες θεραπείας), η ορθοστατική υπόταση, το αίσθημα ζάλης, η υπνηλία και το οίδημα (πρήξιμο) των κάτω άκρων. Μια ασυνήθης, αλλά σημαντική ανεπιθύμητη ενέργεια, είναι η διαταραχή ελέγχου των παρορμήσεων (impulse control disorder). Εκδηλώνεται με την εμφάνιση συμπεριφορών που έχουν εμμονικό χαρακτήρα, όπως, παθολογική χαρτοπαιξία και τζόγο, ανεξέλεγκτες αγορές με κατασπατάληση χρημάτων, υπερσεξουαλικότητα, κ.ά. Η διαταραχή αυτή εμφανίζεται κυρίως μετά από χρόνια χρήση των φαρμάκων και υποστρέφει μετά τη διακοπή τους.

2. Λεβοντόπα

Όπως και οι αγωνιστές, η Λεβοντόπα (L-Dopa) είναι ένα κατ΄εξοχήν αντιπαρκινσονικό φάρμακο. Μεταβολίζεται από τα κύτταρα του οργανισμού σε ντοπαμίνη, και επομένως, η χορήγησή της αυξάνει τη διαθέσιμη ποσότητα και το ρυθμό απελευθέρωσής της από τα νευρικά κύτταρα. Κύριες παρενέργειές της είναι η ναυτία, η ζάλη και η υπνηλία. Έχει μικρή διάρκεια δράσης.

3. Γκαμπαπεντίνη και Πριγκαμπαλίνη

Η γκαμπαπεντίνη (gabapentin) και η πριγκαμπαλίνη (pregabalin) δρούν στις υπομονάδες Α2δ των διαύλων ασβεστίου. Χρησιμοποιούνται κυρίως για την αντιμετώπιση του νευροπαθητικού πόνου και ως εκ τούτου είναι προτιμητέα στις περιπτώσεις που οι δυσαισθησίες των κάτω άκρων είναι επώδυνες. Συνηθέστερες παρενέργειες είναι η ζάλη, η κόπωση και η υπνηλία.

4. Βενζοδιαζεπίνες και Ζ-drugs

Οι βενζοδιαζεπίνες χρησιμοποιούνται ευρέως για την αντιμετώπιση των αγχωδών διαταραχών, ενώ τα Ζ-drugs (ζολπιδέμη, ζαλεπλόνη, ζοπικλόνη) ως υπνωτικά. Μπορούν να φανούν χρήσιμα σε κάποιες περιπτώσεις συνδρόμου ανήσυχων άκρων, αλλά δεν αποτελούν καλή μακροπρόθεσμη λύση. Η αποτελεσματικότητά τους εξασθενεί σταδιακά, ενώ η διακοπή τους μετά από χρόνια χρήση μπορεί να είναι δύσκολη. Αντενδείκνυνται σε υπνική άπνοια.

5. Οπιοειδή

Τα οπιοειδή χαμηλής ισχύος (όπως η κωδεϊνη και η τραμαδόλη) μπορούν να συμβάλλουν στην άμβλυνση των συμπτωμάτων, ιδιαίτερα όταν ο πόνος προεξάρχει. Ωστόσο, η χρήση τους γενικά περιορίζεται σε σοβαρότερες περιπτώσεις και εφόσον έχουν αποτύχει οι προηγούμενες θεραπείες. Όπως και οι βενζοδιαζεπίνες, αντενδείκνυνται σε υπνική άπνοια και μπορούν να οδηγήσουν σε εξάρτηση.

Φαινόμενο ενίσχυσης

Μετά από μια περίοδο καλής ανταπόκρισης στα φάρμακα, ένα ποσοστό ατόμων εμφανίζουν επιδείνωση των συμπτωμάτων. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται ενίσχυση (augmentation), και μπορεί να συνίσταται σε συνδυασμό των παρακάτω:

• εμφάνιση των συμπτωμάτων νωρίτερα κατά τη διάρκεια της ημέρας
• επέκταση των συμπτωμάτων σε άλλες περιοχές του σώματος
• πρωιμότερη εμφάνιση των συμπτωμάτων μετά από ένα χρονικό διάστημα ακινησίας
• επίταση της έντασης των συμπτωμάτων (παρόρμησης για κίνηση, δυσαισθησιών)
• επίταση των περιοδικών κινήσεων κατά τη διάρκεια του ύπνου
• μικρότερη διάρκεια αποτελεσματικότητας της φαρμακευτικής θεραπείας

Η ενίσχυση εμφανίζεται σχεδόν αποκλειστικά με τα φάρμακα που δρουν στο ντοπαμινεργικό σύστημα, και είναι ιδιαίτερα συχνή με την L-Dopa. Για το λόγο αυτό, η τελευταία προτιμάται ως φάρμακο περιστασιακής χρήσης.
Υπάρχουν διάφορες στρατηγικές για την αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου. Σε ήπιες περιπτώσεις, μπορεί να διατηρηθεί η ντοπαμινεργική θεραπεία, τροποποιώντας το δοσολογικό σχήμα ή αλλάζοντας την αγωγή σε ντοπαμινεργικό φάρμακο με μεγαλύτερη διάρκεια δράσης.

Οταν η ενίσχυση είναι έντονη ή προοδευτικά επιδεινούμενη, τις περισσότερες φορές αντιμετωπίζεται με αλλαγή της αγωγής σε μη-ντοπαμινεργικά φάρμακα (γκαμπαπεντίνη ή πριγκαμπαλίνη).

ΠΗΓΗ: www.nephron.gr,  www.neyrologos.gr